یک پژوهشگر دینی گفت: توجه به نظر مخالفان راهکاری است که قرآن در برخورد با مخالف به آن اشاره کرده است و این نشان می‌دهد آزادی تفکر برای قرآن کریم اهمیت زیادی دارد و اجباری در تحمیل تفکر نیست.

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «مواجهه عادلانه با مخالفان سیاسی در قرآن» امروز دوشنبه 28 فروردین‌ماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا کفیلی، پژوهشگر دین در این نشست سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

در خصوص مواجهه عادلانه با مخالفان سیاسی در قرآن باید گفت خصوصیت ذاتی انسان این است که دارای تفکر و تعقل است لذا در نوع تصمیم‌گیری‌ها دارای قدرت اختیار است و از طرف دیگر با توجه به اینکه انسان موجودی اجتماعی است بنابراین زندگی در میان هم‌نوعان را انتخاب کرده است پس وجود دیدگاه‌های مختلف در جامعه امری طبیعی است. دیدگاه‌های مختلف انسان‌ها در خصوص مسائل سیاسی و اجتماعی، گاهی با اختلافات و چالش‌هایی مواجه است در نتیجه نوع تفکر برخورد با آن تفکر مخالف اهمیت پیدا می‌کند.

اقسام مخالفان سیاسی

در زمینه برخورد با مخالفان سیاسی چند مرحله وجود دارد که اولین مرحله، حصول شناخت از طرف مقابل است. شناخت صنف مخالفان سیاسی می‌تواند در زمینه مواجهه ما با آنان کمک زیادی کند. در نظام سیاسی اسلام، کارگزاران و مردم مسلمان هستند که برای اداره امور دنیوی و اخروی خود از منابع غنی یعنی قرآن و اهل بیت(ع) بهره می‌‌برند و از جمله مهمترین دستورات این منابع، مربوط به دستورات اخلاقی و رفتارهای آنها در اجتماع است که برخورد با مخالفان در این زمینه مستثنی نشده است. دستور قرآن به مسلمانان، برقراری عدالت در درجه اول است و حتی مؤمنان را به برخورد عادلانه با دشمنان نیز سفارش می‌کند. از جمله در قرآن کریم آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ? وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى? أَلَّا تَعْدِلُوا ? اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى? ? وَاتَّقُوا اللَّهَ ? إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ ای اهل ایمان، برای خدا پایدار و استوار بوده و به عدالت و راستی و درستی گواه باشید، و البته شما را نباید عداوت گروهی بر آن دارد که از راه عدل بیرون روید، عدالت کنید که به تقوا نزدیکتر (از هر عمل) است، و از خدا بترسید، که البته خدا به هر چه می‌کنید آگاه است» (مائده/ 8) با وجود این عنایت و توجه الهی در ارسال انبیا و کتب آسمانی اگر مسلمانان برای برخورد با مخالفان سیاسی روش صحیح و عادلانه‌ای اتخاذ نکنند دچار خسران مادی و معنوی می‌شوند لذا استخراج این راهکارهای ضرورت دارد تا بتوانیم آنها را سرلوحه کار خود قرار دهیم.

با این اوصاف ضرورت دارد که اولا صنف مخالفان سیاسی خود را شناخته، ثانیا انگیزه و علل مخالفت سیاسی آنها را بدانیم، ثالثا با بررسی آیات و روایات به راهکارهای عادلانه به برخورد با مخالفان سیاسی توجه داشته باشیم تا حکمرانی سیاسی عادلانه در جامعه شکل بگیرد. مخالفان سیاسی به چند دسته تقسیم می‌شوند که یک دسته دینی است که به مسلمان و غیر مسلمان تقسیم می‌شوند. در تقسیم دیگر، مخالفان سیاسی به داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. مخالفان سیاسی داخلی چهار نوع شامل افراد غافل، افراد دارای دین و مذهب متفاوت، افراد افراطی و تفریطی از منظر رفتاری یا افراد اجیر شده علیه نظام اسلامی هستند.

خارجی‌ها نیز سه قسم هستند؛ یک دسته مدعی هستند دیگران باید زیر سلطه آنها باشند، دسته دیگر غافلان هستند که متأسفانه گاهی داعیه اسلامی بودن دارند اما به خاطر غفلتی که دارند گاهی با نظام سیاسی اسلام هم مخالفت می‌کنند. قسم دیگر افرادی هستند که از نظام اسلامی دور شده و به خارج از مرزهای کشور رفته و علیه آن کشور مبارزه می‌کنند. در یک دسته دیگر مخالفان به معارض و غیرمعارض تقسیم می‌شوند. معارض کسانی هستند که عملیات‌های شبه نظامی علیه حکومت اسلامی انجام می‌دهند و افراد غیرمعارض چنین کاری نمی‌کنند.

عوامل اصلی مخالفت سیاسی با نظام اسلامی

درباره عوامل اصلی مخالفت سیاسی با نظام اسلامی باید گفت که قرآن کریم به مواردی همانند فقدان رشد عقلانی، گرفتاری در جهل و نادانی، قضاوت زودهنگام در مسائل سیاسی، و تبعیت انسان از هوای نفس، تکبر در مقابل هم نوعان، وجود حب ثروت اندوزی، حسادت به سایر افراد جامعه و جاه طلبی در عرصه سیاسی اشاره کرده است. درباره راهکارهای عادلانه قرآن کریم برای برخورد با مخالفان سیاسی باید گفت اولین مورد عدالت محوری است. در بررسی کلمه عدالت به معانی مختلفی اشاره شده اما به دیدگاه علامه طباطبایی اکتفا می‌کنیم که فرموده است عدالت بدین معنی است که هر نیرویی به حقی که دارد برسد و در جایی که شایسته است قرار بگیرد.

اولین راهکار عادلانه‌ای که قرآن کریم اشاره می‌کند احترام به آزادی تفکر است. وقتی به آموزه‌های دینی نگاه می‌کنیم این احترام به تفکر مقابل، توصیه شده است. البته آزادی معانی مختلفی دارد اما آزادی مطلق به معنای هرج و مرج در جامعه است. بنابراین آزادی به حقی گفته می‌شود که به موجب آن انسان‌ها بتوانند استعدادهای طبیعی و خدادادی خود را به کار بیندازند مشروط بر اینکه ضرر و زیانی به دیگران نرسانند. آزادی سیاسی نیز این است که انسان بتواند به عنوان عضو جامعه در زندگی عمومی و اجتماعی خود در انتخاب زمامداران سیاسی شرکت یا به تصدی مشاغل سیاسی و اجتماعی نائل آید یا در مجامع، آزادانه افکار و عقاید خود را به نحو مقتضی بیان کند.

راهکارهای قرآن در برخورد عادلانه با مخالفان

اما آنچه به عنوان راهکار برای مواجهه عادلانه بیان شده این است که قرآن کریم انسان را در انتخاب دین آزاد گذاشته است. خدای متعال در آیات 2 و 3 سوره انسان فرموده است: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا؛ ما انسان را از آب نطفه مختلط (بی حس و شعور) خلق کردیم و او را می‌آزماییم و بدین سبب دارای قوای چشم و گوش (و مشاعر و عقل و هوش) گردانیدیم ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به او نمودیم حال خواهد (هدایت پذیرد و) شکر (این نعمت) گوید و خواهد (آن نعمت را) کفران کند» در این آیه به مسئله اختیار انسان در مسیر خود اشاره شده است. چراکه راه‌های خیر و شر برای انسان نمایان شده است. در برخی روایات نیز ذکر شده که این آیه به مسئله اختیار انسان اشاره دارد. در آیات دیگری اشاره شده «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ? قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ? فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى? لَا انْفِصَامَ لَهَا ? وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ کار دین به اجبار نیست، تحقیقا راه هدایت و ضلالت بر همه کس روشن گردیده، پس هر که از راه کفر و سرکشی دیو رهزن برگردد و به راه ایمان به خدا گراید بی‌گمان به رشته محکم و استواری چنگ زده که هرگز نخواهد گسست، و خداوند (به هر چه خلق گویند و کنند) شنوا و داناست» (بقره/ 255) این هم نشان می‌دهد که نیازی به اجبار در پذیرش در امور دینی و سیاسی نیست بنابراین باید به آزادی در انتخاب افراد احترام بگذاریم. ذکر نظر مخالفان در قرآن راهکار دیگری است که قرآن به آن اشاره کرده است و البته به دلایل متقنی در رد آنها اشاره شده اما صرف اشاره به آنها نشان می‌دهد آزادی تفکر برای قرآن کریم اهمیت زیادی دارد و اجباری در تحمیل تفکر نیست.

راهکار دیگر قرآن سعه صدر و داشتن صبر است. این صفت نیکوی اخلاقی همت والایی است که آرامش بخش انسان است و می‌تواند مواجهه با مخالفان برای وی آسان شود. در یکی از آیات آمده که شرح صدر نعمت بزرگی است که به پیامبر(ص) اعطا شده است. خداوند فرموده است: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ ؛ آیا ما تو را (به نعمت حکمت و رسالت) شرح صدر (و بلندی همّت) عطا نکردیم؟». راهکار دیگر بخشش به عنوان یک صف خوب اخلاقی است. قرآن کریم در این زمینه فرموده است: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ طریقه عفو و بخشش پیش‌گیر و امت را به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان» (اعراف/ 199)